El Harezmî (Muhammed B. Musa)
Matematikçi (D. 795 – Ö. 850). 8. yüzyıl sonlarında, 795’te Harizm’de (Aral gölünün güneyinde, bugünkü Hive şehri) doğdu. Latince kaynaklarda adı Alkarismi, Algoritmi, Algorismi veya Algorism şeklinde geçer. Ünlü bilim adamı Prof. Mehmet Fatih Gökmen, “Harezmî” adını kullanmayı, yine bilim adamlarından Prof. Hamit Dilgan gibi bazıları da ismi Türkçeleştirerek o’ndan “Harzemli” olarak söz etmeyi tercih etmişlerdir. İsim benzerliğinden dolayı çok defa Benî Mûsâ kardeşlerden Ebû Ca’fer Muhammed b. Mûsâ ile ve Mefâtîhu’l-Ulûm’un yazarı Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî ile karıştırılmıştır.
Muhammed bin Musa el Harizmî, Halife Me’mûn döneminde (813-833), aynı zamanda önemli üyelerinden biri olduğu Beytü’l-Hikme’nin kütüphanesinde görev yaptı. Günümüze kadar ulaşan eserlerinden, eserlerini bu dönemde kaleme alıp Halife Me’mûn’a sunduğu anlaşılmaktadır. Taberî’nin verdiği bilgilerden Hârizmî’nin, Halife Vâsik zamanında yaşayarak onun hizmetinde olmuş ve hatta onun ölümünde (232/847) yanında bulunmuştur. Rivayete göre halife, hasta yatağında iken aralarında Hârizmî’nin de yer aldığı ünlü müneccimleri çağırtmış, onlar da yaptıkları astrolojik hesaplardan sonra halifeye elli yıl daha sağlıklı bir ömür süreceğini bildirmişler ancak halife bu olaydan on gün sonra ölmüştür. Harizmî’nin de Halife Me’mun’dan 17 sene sonra, 850 yılında öldüğü kabul edilmektedir. Eserlerinden bir bölümünün yazmaları İstanbul Süleymaniye Kütüphanesindedir.
“İttifakla üzerinde durulan bir nokta varsa o da Hârzemli’nin 813-833 fâsılasında en parlak devirlerini yaşamış olduğudur. Milattan evvel ve sonra Atina ve İskenderiye de parlamış matematikçilerle, milâdın beşinci ve altıncı asırlarında yetişmiş büyük Hind Matematikçi ve astronomların orijinal eserler ile zenginleştirilmiş bulunan Bağdad saray Kütüphanesinin idaresi Hârzemli ye tevdi olunmuştu.
Bir taraftan, Bizans ve İran’dan te’min olunmuş Öklid, Batlamyus, Diofantus…un ölmez eserleri Bağdad’ın diğer matematikçi ve astronomları tarafından Arapçaya terceme olunurken diğer taraftan da Harzemli, Hind matematiğini yerinde tetkik etmek üzere Halife tarafından Hindistan’a gönderilmişti (Basra körfezi yolu ile). Tarihi, kat’i olarak bilinmeyen bu imî tetkik seferinden Harzemli Mehmed, takriben 830 da dönmüştür.
Matematik tarihinde Harzemli Mûsa oğlu Mehmed i meşhur kılan eseri Cebir’e dair yazmış olduğu Kitab-ül-Muhtasar-fil Cebr vel mukabele adlı didaktik kitabıdır. Eser ancak üç asır sonra Garplılarca Latinceye terceme ediliş ve Rönesans İtalyan Matematikçilerinin (Fibonacci, Paccioli, Tartaglia, Cardan…) muahhar çalışmalarında ana kitap vazifesini görmüştür. Bu müelliflerin cebir e dair eserlerinde sık sık Mahometus den bahs edilmektedir. Bundan başka, Matematik literatüründe “Hesap metodu» manasına alınan Algorithme tabiri Latince Algorismus yani (Harezmî’nin adına izafeten) Arapça Elharzemiyyet lugatinden alınmadır.” (Prof. Dr. Hamit Dilgan)
ESERLERİ:
Zîcü’s-Sind-Hind [Zîcü’l-Hârizmî] (Halife Mansûr zamanında bir Hint heyetinin beraberinde Bağdat’a getirdiği Brahma-gupta’nın Sidharta adlı kitabına veya ondan kaynaklanan ve aynı ismi taşıyan başka bir esere dayanır. Hârizmî kendi buluşlarıyla esere yeni bilgiler eklemiştir. İlk İslâm astronomi eseridir), Kitâbü’l-Muhtaşar fî hisâbi’l-cebr ve’l-mukâbele (Düzenli biçimde telif edilmiş, adında “cebir” kelimesini taşıyan ilk matematik kitabıdır. Hârizmî'nin geliştirdiği cebir her şeyden önce ikinci derece denklemlerle sınırlı bir cebirdir. Bunun yanında negatif sayılar hiç kullanılmamış, dolayısıyla denklemlerin tesbitinde pozitif kökleri bulmakla yetinilmiştir. Kâtip Çelebi, Keşf-üz-Zünun’unda, Harizmî’yi- İbn-i Haldun'a dayanarak Cebire dair ilk eser yazmış müellif olarak gösterir), Kitâbü'l-Hisâbi'l-Hindî (İslâm dünyasına Hint rakamları ve ondalık sayı sistemi Hârizmî'nin bu eseriyle girmiştir), Kitâbü'İ-Cem ve'l-Tetrîk (Günümüze ulaşmayan bu kitabı Abdülkâdir b.Tâhir el-Bağdâdî et-Tekmile fi'l-hisâb adlı eserinde yaptığı alıntıdan eserin el hesabıyla (hisâbü'l-yed) ilgili olduğu anlaşılmaktadır), Kitâbü'l-Coğrafya [Kitâbü Şûre-ti'l Arz]. (İlk İslâm coğrafyacıları arasında yer alan Hârizmî'nin bu kitabı şehirlerin ve belirli bazı bölgelerin koordinatlarını vermektedir. Hârizmî'nin bu tertibi, daha sonraki İslâm coğrafyacılarının yaptıkları çalışmalara örnek olmuştur), Risâle fi'stihrâci târîhi'l-Yehûd. (İbrânîler'in kullandığı takvimin pratik astronomi anlayışı çerçevesinde ele alındığı bir çalışmadır. Eser astronomiyle ilgili değişik risâlelerle birlikte basılmıştır), Kitâbü't-Târîh. (Zamanımıza ulaşmamıştır; ancak daha sonraki birçok İslâm tarihçisinin yaptığı alıntılardan, Hârizmî'nin de çağdaşı Ebû Ma'şer el-Belhî gibi astrolojik kaidelerle tarih arasında belirli bir ilişki kurmaya çalıştığı anlaşılmaktadır), Kitâbü 'Ameli'l-usturlâb ve Kitâbü l-Amel bi'l-usturlâb. (Her ikisi de günümüze intikal etmemiştir. Sadece Fergânî'ye nisbet edilen bir yazmada Hârizmî'nin astronomi problemlerini usturlap yolu ile nasıl çözdüğünü açıklayan bir parça mevcuttur), 'Amelü's-sâ a fî basîti'r-Ruhâme. (Klasik kaynaklarda adı geçen eserin konusu mermer yüzey üzerine güneş saati yapmakla ilgilidir), Zarâ'if min ameli Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî fî ma'rife-ti'ssemt bi'l'usturlâb. (Klasik kaynaklarda zikredilmeyen eserin zamanımıza bir nüshası gelmiştir. Bu muhtemelen Hârizmî'nin bugüne ulaşmayan meçhul bir eserinin bir parçasıdır).
KAYNAKÇA: Zeki Velidi Togan / Horezm Kültürü Vesikaları I: Horezmce Tercümeli Mukaddimat al-adab (1951), İbrahim Kafesoğlu / Harzemşahlar Devleti Tarihi (1956), Prof. Dr. Hamit Dilgan / Muhammed İbn Musa el- Harzemi (1957), Mehmet Altay Köymen / Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: İkinci İmparatorluk Devri (1984), İsmail Aka / Timur ve Devleti (1991), Ömer Akın - Melek Dosay / Beş Büyük Cebir Bilgini (1994), İhsan Fazlıoğlu / "Cebir" (TDV İslam Ansiklopedisi, c. 7, s. 195-201, 1993) - “Harizmî” (TDV İslam Ansiklopedisi, c.16, s. 224-227, 1997), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
