Biyografya
Mehmet Kaplan

Mehmet Kaplan

Doğum
18 Mart 1915
Eskişehir, Türkiye
Ölüm
23 Ocak 1986
İstanbul, Türkiye
Eğitim
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Edebiyat tarihçisi, akademisyen, profesör, eleştirmen (D. 5 Mart 1331/18 Mart 1915, Sivrihisar / Eskişehir - Ö. 23 Ocak 1986, İstanbul). Nuri Hisar, Ruhi Çınar, K. Domaniç, Osman Okatan, Osman Selçuk, Nuri Tarhan takma adlarını da kullandı. Sivrihisar İlkokulunu bitirdikten (1928) sonra ailesiyle birlikte Eskişehir’e yerleşti. 1935 yılında Eskişehir Lisesini bitiren Mehmet Kaplan, öğretmenlerinin yönlendirmesiyle İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümüne girmek üzere İstanbul’a gitti. Okumaya başladığı Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünün yanı sıra, yardımcı disiplin olarak felsefe, psikoloji ve sosyoloji derslerine devam etti. 

Reşit Rahmeti Arat’ın temin ettiği bir bursla 1936 yılında Almanya’ya giderek Almanca öğrendi. Bu dönemde, lise yıllarında başladığı Fransızcasını ilerletmek için tercümeler yaptı. Almanya’dan döndükten sonra, “Eşrefoğlu Rumî-Hayatı ve Eserleri” adlı bir çalışma hazırladı. 1939 yılında “Emir Sultan” adlı lisans teziyle fakülteden mezun oldu. Aynı yıl, Prof. Fuat Köprülü tarafından asistan adayı olarak fakülteye alındı. Köprülü siyasete atılarak fakülteden ayrılınca, yerine atanan Ahmet Hamdi Tanpınar’ın asistanı oldu. “Namık Kemal: Hayatı ve Eserleri” (1942) adlı tezle, Türkiye’de Ali Nihat Tarlan’dan sonra ikinci “edebiyat doktoru” unvanını alan isim oldu. Aynı yıl, edebiyat öğretmeni Behice Moyuncur’la evlendi. 1944’te “Tevfik Fikret ve Şiiri” adlı teziyle doçent oldu. 1944-46 yılları arasında Büyükçekmece Ortaokulu ve Konya Askerî Ortaokulunda vatanî görevini yerine getirdi. 1949 yılında fakülte kontenjanından bir yıllığına Fransa’ya gönderilerek, Sorbonne Üniversitesinde ders, seminer ve konferansları izledi, ilmî çalışmalar yaptı. 1950 yılının Temmuz ve Ağustos aylarını Londra’da geçirdi. 1953 tarihinde “Şiir Tahlilleri I (Akif Paşa’dan Yahya Kemal’e)” adlı takdim teziyle profesörlüğe yükseldi.

1958 yılında eğitim ve öğretime başlayan Atatürk Üniversitesinin kurucu öğretim üyeleri arasında gönüllü olarak yer alan Mehmet Kaplan, bu üniversitede Edebiyat Fakültesi dekanlığı ve Rektör Vekilliği görevlerinde bulundu. Türk halk edebiyatı sahasında ilk çalışmaları burada başlatarak asistanlarıyla birlikte derlemelerde bulundu. 1960’ta İstanbul Üniversitesindeki kürsüsüne döndü. 1962 yılında Prof. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın vefatı üzerine Yeni Türk Edebiyatı Kürsüsü başkanlığına getirildi. 1966’da eşi Behice Hanım’ı kaybeden Mehmet Kaplan, altı ay kaldığı Avrupa’dan döndükten sonra (1967) Basın İlân Kurumu Genel Kurul üyeliğine, 1973’te İstanbul Üniversitesi Senatosu üyeliğine, 1974’te Türkiyat Enstitüsü müdürlüğüne seçildi.

2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu gereğince, üniversite bünyesinde yapılan değişiklik üzerine, 1982’de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Başkanlığına ve 1983’te ikinci defa Türkiyat Enstitüsü (yeni adıyla Türkiyat Araştırma Merkezi) müdürlüğüne atandı. Aynı yıl Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yüksek Kurul üyeliğine seçilen Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Kültür Bakanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilâtı tarafından kurulan kültür, dil ve edebiyat komisyonlarının hemen hepsinde görevler aldı. 1984 yılı başında yaş haddinden emekliye ayrılan Mehmet Kaplan, ölümüne kadar Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde lisans, yüksek lisans ve doktora dersleri vermeye devam etti. Mezarı Karacaahmet Mezarlığındadır.

Yazı hayatına 1939 yılında şiirle başlayan Mehmet Kaplan, daha sonra deneme ve makaleler yazdı. Daha çok Tanzimat sonrası Türk edebiyatı araştırmaları, özellikle şiir ve hikâye tahlilleriyle tanınan Kaplan, edebiyata İstanbul adlı dergide yayımladığı inceleme ve araştırma yazılarıyla başlamıştı. Daha sonra makalelerini ve çeşitli türlerde yazılarını İnkılapçı Gençlik, Gençlik, Hareket, İstanbul, Bayrak, Hisar, Türk Edebiyatı, Meydan, Türk Yurdu, Türk Kültürü, Türk Düşüncesi, Millî Kültür, Şadırvan, İstanbul, Yol, Çağrı, Çığır, Bizim Türkiye, Yeni Sabah, Komünizme Karşı Mücadele, Milliyet, Büyük Türkiye, Tercüman, Kaynaklar, Türk Dili gibi gazete ve dergilerde yayımladı. Atatürk’ün 100. doğum yıldönümü dolayısıyla kürsüsüne bağlı doçent ve asistanlar (İ. Enginün, B. Emil, N. Birinci, A. Uçman) ile hazırladığı Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal (1981) adlı araştırmasıyla Türkiye Millî Kültür Vakfı 1981 Atatürk Dalı Armağanını kazandı. Aynı yıl Türkiye Yazarlar Birliği’nin Üstün Hizmet Ödülünü aldı. Kitapları ölümünden sonra Dergâh Yayınları tarafından yeniden basıldı.

“Uzmanlık alanı yeni Türk edebiyatı olmakla beraber Mehmet Kaplan, Türk edebiyatının asırlar boyunca devam eden tarihî seyri içinde vücuda gelen belli başlı kültür eserlerini ele alıp incelemiş, bunları değişik edebî metotlarla değerlendirmiş, böylece yetiştirdiği araştırmacılara yeni ufuklar açarak kültür ve fikir hayatının gelişmesinde önemli rol oynamış çok yönlü bir ilim adamıdır. Güzel sanatlardan fikir akımlarına, kültür ve medeniyet meselelerinden politikaya, din, ilim ve tarih konularından devlet ve üniversite problemlerine kadar çok geniş bir alanı kapsayan deneme tarzındaki yazılarıyla bir fikir adamı olarak da kendini kabul ettiren Mehmet Kaplan’ın üzerinde ısrarla durduğu hususların başında millî kültür ve medeniyet meseleleri önemli bir yer tuttu. Ona göre bir organizasyon olan devleti meydana getiren aslî unsur millettir. Uzun tarihleri boyunca pek çok devlet kuran Türklerin devamlılığını sağlayan, onları ayakta tutan ise kültürleri olmuştur. Şu halde milleti millet yapan temel unsur kültürdür. Bir milletin ruhu en anlamlı şekilde kültür eserlerinde görülür. Bütün güzel sanatlar kültürün içine girer, fakat bunlardan yalnız edebiyat konuşur, zira onun ham maddesi dildir.” (Zeynep Kerman)

“Mehmet Kaplan, stilistik ve semantik yöntem aracılığıyla önce yapıtın, oradan dolayımlanarak da sanatçının ruh ve düşünce dünyasını belirlemeyi öngörmektedir. Kaplan, bu yolda stilistiğin yanı sıra psikanalize de büyük önem vermektedir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, Kaplan psikanalizin Freudçu kanadının değil Jungçu kanadının düşüncelerine yakın durmaktadır. (…) Mehmet Kaplan’ın çözümleme yöntemi elbette ki zaman zaman yol gösterici, betimleyici olgulara değinmekte, ele aldığı şiirlerin doğal ve toplumsal coğrafyasına da beşeri ve bireysel arka planına da küçümsenmeyecek biçimde ışık tutmaktadır.” (Ahmet Oktay)

ESERLERİ:

ARAŞTIRMA-İNCELEME: Tevfik Fikret ve Şiiri (1946, Tevfik Fikret adıyla, 1971), Namık Kemal Hayatı ve Eserleri (doktora tezi, 1948), Şiir Tahlilleri (2 cilt, 1954, 1965), Tanpınar’ın Şiir Dünyası (1964), Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar (İslâmiyet öncesinden Tanzimat sonrasına kadar, 1976), Hikâye Tahlilleri (1979), Oğuz Kağan Destanı (1979), Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar III: Tip Tahlilleri (1985).

DENEME: Nesillerin Ruhu (1967), Büyük Türkiye Rüyası (1969), Edebiyatımızın İçinden (1978), Kültür ve Dil (1982).

ANTOLOJİ-DERLEME: Köroğlu Destanı (Mehmet Akalın ve Muhan Bali ile, 1973), Cumhuriyet Devri Türk Şiiri (1973, yeni bas. 1990), Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi I-IV (İ. Enginün, B. Emil, Z. Kerman ile, 1974-1989), Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ve Gazi Mustafa Kemal (İnci Enginün, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Uçman ile, I-II, 1981), Atatürk Devri Fikir Hayatı (İ. Enginün, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uçman ile, I-II, 1982), Atatürk Devri Türk Edebiyatı (İ. Enginün, Z. Kerman, N. Birinci, A. Uçman ile, I-II, 1982), Cenab Şahabeddin’in Bütün Şiirleri (İ. Enginün, B. Emil, N. Birinci ve A. Uçman ile, 1984), Mehmet Kaplan’dan Seçmeler (2 cilt, 1988), Âli’yeMektuplar (haz. Zeynep Kerman - İnciEnginün, 1992),

Bunların dışında Ahmed Haşim’in Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi (1969), Ziya Gökalp’in Türkçülüğün Esasları (1970), Nâmık Kemal’in İntibah (1972) adlı eserlerini sadeleştirerek notlarla yayıma hazırladı. Liseler için Edebiyat I, II, III (1976-1977) ve açık öğretim için Türk Dili ve Edebiyatı (1976) adlı ders kitaplarını yazdı.

Kitaplarının yeni basımı Bütün Eserleri dizisi olarak Dergâh Yayınlarınca yapıldı.

Ali’ye Mektuplar (1939-53 yılları arasında sınıf arkadaşı Ali Ölmezoğlu’na yazdığı altmış yedi mektup ile 1953 yılı Ağustos-Eylül aylarında tuttuğu küçük bir günlüğü), Büyük Türkiye Rüyası, Edebiyatımızın İçinden, Hikâye Tahlilleri, Kültür ve Dil, Nesillerin Ruhu, Sevgi ve İlim, Tanpınar’ın Şiir Dünyası, Tevfik Fikret Devir-Şahsiyet-Eser, Şiir Tahlilleri -1 Tanzimattan Cumhuriyete, Şiir Tahlilleri -2 Cumhuriyet Devri, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-1, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-2, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-3, Tip Tahlilleri.

KAYNAKÇA: Suat Uzer / Mehmed Kaplan’la Bir Konuşma / Hisar (sayı:34, Şubat 1953), Abdullah Uçman / Mehmet Kaplan’a Armağan (ortak kitap, 1984), Necat Birinci / Prof. Dr. Mehmet Kaplan’ın Hayatı ve Eserleri (Türk Edebiyatı, sayı: 149, 1986) - TDE Ansiklopedisi (c. 5, s. 152-153), Zeynep Kerman / Prof. Dr. Mehmet Kaplan Hayatı ve Eserleri (Mehmet Kaplan İçin, 1988) – TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 24, 2001, s.349-351), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Fomous People (2013), İnci Enginün / Mehmet Kaplan, Hayatı ve Eserleri (Z. Kerman ile, 2000).